آشنایی با روانشناسی سالمندان برای بهبود زندگی آنها

بسیاری از گرایش‌های روانشناسی بر روی تغییرات رفتاری و شناختی انسان در دوران سالمندی متمرکز شده‌اند. بنابراین، کارشناسان این رشته آموزش‌ها و خدمات بالینی نامحدودی، برای غلبه بر چالش‌های افراد سالخورده ارائه می‌کنند. این امر نشان دهنده اهمیت مسائل مربوط به قشر سالمند جامعه است.

روانشناسی سالمندان یکی از زیرشاخه‌های علوم روانشناسی می‌باشد که به مطالعه و سنجش عملکرد و کارآیی ذهنی و سلامت روانی افراد در سنین بالاتر می‌پردازد. روانشناسان سالمند در پی درک مشکلات و مسائلی هستند که افراد سالمند در این برهه از زندگی با آن‌ها روبرو می‌شوند تا بتوانند سطح کیفیت زندگی این گروه سنی را افزایش دهند. 

به طور کلی، روانشناسی سالمندان یک حوزۀ حیاتی در علم روانشناسی به شمار می‌آید که بر سلامت روحی و جسمی افراد مسن متمرکز است و  نقش بسیار مهمی در سازگارشدن قشر سالمند با جامعه و افزایش کیفیت زندگی آنان دارند، در این مقاله به تعریف، اهمیت و چالش‌های این حوزه بیشتر میپردازیم. 

روانشناسی سالمندان به مطالعه و تحقیق در رابطه با رفتارها، تغییرات شناختی و چالش‌های روانی افراد سالمند می‌پردازند. با افزایش سن علاوه بر بیماری‌های جسمی، ممکن است فرد دچار برخی مشکلات روانی مانند زوال عقل، افسردگی و انزوای اجتماعی شود. بنابراین کارشناسان این رشته در تلاشند تا با ارزیابی عملکرد ذهنی و ارائه خدمات بالینی به آن‌ها کمک کنند تا با چالش‌های پیری مقابله نمایند و سازگاری بیشتری پیدا کنند، در نهایت سطح کیفیت زندگی آنان بهبود یابد.  

• خواب سالمندان (آیا سالمندان به خواب کمتری نیاز دارند؟)
• بهترین روش‌ها برای درمان افت فشار

همچنین روانشناسی سالمندان در زمینه‌های زیر به بررسی و تحلیل دقیق می‌پردازند:

• عملکرد شناختی: بررسی تغییرات در عملکرد حافظه و توانایی‌های شناختی
• مشکلات روانی: شناسایی و درمان مشکلات روانی مانند افسردگی، اضطراب و زوال عقل
• تغییرات جایگاه اجتماعی: بررسی انزوا، تنهایی و تغییر در روابط و جایگاه اجتماعی فرد
• مراقبت‌های پایان زندگی: مراقبت و توجه به مسائل مربوط به بیماری و مرگ عزیزان و خانواده

روانشناسی سالمندان نه تنها مشکلات روانی و جسمانی در افراد سالمند را بررسی می‌کنند بلکه راهکارها و خدمات بالینی متناسب با شرایط فرد ارائه می‌کنند تا فرد با شرایط جدید زندگی سازگاری بیشتری به دست بیاورد. این راهکارها شامل مواردی همچون موارد زیر می‌شوند: 

• مشاوره‌های بالینی
• درمان شناختی رفتاری (CBT) 
• رفتار درمانی هیجانی منطقی (REBT) 
• تکنیک‌های مدیریت استرس و آرام سازی 

ممکن است به دلیل بروز محدودیت‌های فیزیکی و بیماری‌های قلبی عروقی در افراد مسن، علائم افسردگی و اضطراب بیشتر مشاهده شود که با دریافت خدمات مشاوره‌ای و درمانی متناسب با ویژگی‌های فردی و سبک زندگی‌شان، از پیشروی این بیماری‌های جلوگیری شود. 

روانشناسی سالمندان نقش‌های زیادی در مراقبت از افراد مسن دارند، اما اصلی‌ترین وظیفۀ آنها بهبود کیفیت زندگی و افزایش سلامت روانی بیمارن است. برخی از این نقش‌ها عبارتند از:

شناسایی مشکلات رفتاری و شناختی سالمندان از راه سنجش کامل که شامل مصاحبه‌های دقیق با بیمار، خانواده، پرستار و مراقبان، انجام تست‌های روانشناختی و بررسی سوابق پزشکی می‌باشد. همچنین شناسایی و تشخیص دقیق مشکلاتی مانند افسردگی، اضطراب، زوال عقل، مشکلات خواب و بی‌خوابی، مشکلات حافظه و مشکلات رفتاری در این ارزیابی‌ها به‌دست می‌آیند. 

ارائه مشاوره‌های روان درمانی و خدمات بالینی به بیماران و مراقبان آنها جهت کمک به مقابله با چالش‌های روانی، غم و ناراحتی از دست دادن عزیزان، مشکلات جسمانی و بیماری‌های قلبی و عروقی که با آن‌ها روبرو هستند. همچنین مشاوران و کارشناسان این رشته با طراحی و اجرای مداخلات به پیشگیری یا درمان زوال شناختی، زوال عقل و سایر اختلالات عصبی بیماران کمک چشمگیری می‌کنند. با استفاده از روش‌های مختلف مانند تکنیک‌های تقویت حافظه، تحریک شناختی، تمرینات شناختی و مشاوره به بهبود روانی سالمندان کمک شایانی می‌نمایند. 

درمانگر با انجام فعالیت‌های آموزشی و پیشگیرانه برای جلوگیری از بروز مشکلات روانشناختی در سالمندان  پیشگیری می‌کند. علاوه بر آن، با آموزش‌های مهارت‌های زندگی و برگزاری کارگاه‌های آموزشی، برای سالمندان و خانواده‌ها می‌توان نتیجه درمانی را تسریع بخشید. همچنین با ترویج رفتارها و سبک زندگی سالم در افراد مسن، برای پیشگیری یا مدیریت بیماری‌های مزمن نقش اساسی دارد. 

درمانگران با ارائه مشاوره‌های درمانی به اعضای خانواده و مراقبان، در مدیریت چالش‌های مراقبت از افراد سالخورده کمک می‌کنند تا نحوۀ صحیح برخورد با مشکلات عاطفی و رفتاری سالخوردگان که ممکن است در نتیجه بیماری‌های مزمن یا کهولت سن باشند، را بیاموزند. 

روانشناسان سالمند از طریق مربیگری، راهنمایی و تکنیک‌های روانشناسی سالمندان برای سازگاری بهتر با تغییرات و چالش‌های ناشی از افزایش سن و یافتن معنا و رضایت از زندگی خود، کمک می‌کنند تا سطح کیفیت زندگی خود را بهبود بخشند. 

کارشناسان این رشته با تحقیق و بررسی ارتباط میان بیماری‌های روانشناختی و بیماری‌های فیزیکی در سنین بالا و مطالعه موارد مختلف به روند درمانی کمک شایانی می‌کنند. 

از آنجایی‌که پیری یک فرایند تدریجی است و با افزایش سن ممکن است افراد درگیر چالش‌هایی همچون زوال عقل، بیماری‌های مزمن و تغییرات اجتماعی شوند، اما در عین حال، این دوران فرصتی مناسب جهت بازنگری زندگی، گذراندن وقت با خانواده و لذت بردن از زندگی نیز می‌باشد. به همین علت روانشناسی سالمندان همواره می‌کوشند تا میان این چالش‌ها و فرصت‌ها تعادل ایجاد نمایند، سطح کیفی سالخوردگان افزایش یابد و زندگی شاداب‌تری داشته باشند. 

معمولاً با افزایش سن علائم افسردگی، اضطراب، مشکلات روانی و بیماری‌های مزمن بیشتر مشاهده می‌شود و فرد در جایگاه آسیب‌پذیرتری قرار می‌گیرد. این علائم نشان‌دهنده این است که افراد سالمند به مراقبت‌های روانی بیشتری نیاز دارند. گاهی با تشدید این علائم و چالش‌ها فرد درگیر بیماری‌های جدی‌تری می‌شود که ممکن است آسیب‌های جبران‌ناپذیری بر جای بگذارد. با پیشرفت علم روانپزشکی روش‌های درمانی موثرتری برای غلبه بر مشکلات روانی سالمندان فراهم شده که با کمک روانشناسی سالمندان به راحتی روند درمانی طی خواهد شد. شایع‌ترین مشکلات روانی سالمندان عبارتند از:

• اضطراب و افسردگی در سالمندان: با تغییرات منفی در عملکرد ذهنی، مسائل مالی به دلیل بازنشستگی، مشکلات در رفت وآمد، مسئله مسکن و مهمتر از همه کاهش سلامت فیزیک جسمانی ممکن است اختلالات روانی را در افراد سالمند تشدید کند، که یکی از شایع‌ترین آن‌ها اضطراب و افسردگی می‌باشد. افسردگی باعث از بین رفتن علاقۀ فرد به انجام سرگرمی‌ها و فعالیت‌ها، انزوا و گوشه‌گیری و در نهایت خودکشی می‌گردد، اضطراب و بیقراری در سالمندانی که به علائم افسردگی دچار هستند شایع‌تر می‌باشد.
• بیماری‌های مزمن: معمولاً روانشناسی سالمندان با سالخوردگانی کار می‌کنند که از بیماری‌های مزمن رنج می‌برند. در کشور ما حدود 90 درصد سالمندان یک بیماری مزمن، 75 درصد سالخوردگان دو بیماری مزمن و 50 درصد افراد مسن درگیر سه بیماری مزمن مانند فشار خون بالا، بیماری‌های قلبی و عروقی، دیابت، کاهش شنوایی، ضعف بینایی، آب مروارید یا سکته هستند. با افزایش جمعیت سالمندان در کشور و نبود زیرساخت‌های درمانی و پزشکی مناسب این قشر از جامعه بیشتر در معرض آسیب پذیری قرار می‌گیرند. 
• زوال عقل: زوال عقل یا دمانس یک نوع بیماری است که به تدریج عملکرد حافظه، تفکر، رفتار و توانایی انجام فعالیت‌های روزمره را در سالمندان کاهش می‌دهد. به طور کلی این بیماری اختلال جدی در یادآوری، فکر کردن و قدرت تصمیم‌گیری می‌گذارد و با افزایش سن احتمال ابتلا به آن بیشتر هم خواهد شد. علائم زوال عقل یا فراموشی عبارتند از مشکل حافظه از جمله حافظه کوتاه مدت فرد، اختلال در ارتباطات مانند مشکل در پیدا کردن کلمات مناسب و درک مکالمات، از دست دادن قدرت تحلیل و مشکل در حل مسئله، تغییرات رفتاری مانند بی‌قراری و پرخاشگری، گم‌شدن و فراموشی آدرس‌های آشنا و محل زندگی. بیماری آلزایمر شایع‌ترین بیماری زوال عقل محسوب می‌شود که به تدریج عملکرد ذهن و حافظه را با مشکلات جدی روبرو می‌کند. 

دوران سالمندی ممکن است با چالش‌های متعددی مانند بیماری‌های جسمی و مشکلات روانی همراه باشد، گاهی مشکلات روانی موجب تشدید مسائل جسمانی در فرد سالمند خواهد شد و یا برعکس. از این رو، روانشناسان سالمند همواره در تلاشند با استفاده از علوم روانشناسی سالمندان و مراقبت‌های پزشکی این چالش‌ها را کمتر کنند تا کیفیت زندگی سالمندان افزایش یابد. همچنین با توجه به افزایش جمعیت سالمند در کشور، می‌بایست دولت برنامه‌های جامعی برای پیشگیری و درمان اختلالات روانی در سالمندان و افزایش سلامت روانی در جامعه در دستور کار قرار دهد.